معرفی زبان تاتی

[Gharibeh]

در گویش اسفروینی
برخی از واژه‌های زبان تاتی به گویش اسفرورین (از توابع شهرستان تاکستان در استان قزوین)

کجا: کوآ / kuặ/ کجا:اکو
آنجا: بورَ /B/ آنجا:براء
برف: وارَ /vara/ برف :ور
پدر: پیه /piya/ پدر: ببه
مادر: مایَه /mặya/ مادر: ما. یا (ننه)
برادر: برا /Bərặ/ برادر :برا
خواهر: خاک (Khak) خواهر: خؤ
پسر: پور (P) پسر: کوته
دختر: تیتی (Titi) دختر:کیله
من: اَز (Az)
تو: ته (Ta)
ما: آما (Ama)
شما: شما (Shema)
او (مؤنث): آیَه (Aya)
او (مذکر): آندا (Anda)
مرا: چمن (Chemen)
تو را: اِشت (Eshte)
پریروز: اَپِری (Aperi)
دیروز: اَزیر (Azira)
امروز: آرو (Aru)
فردا: سابا (Saba)
پس‌فردا: پسرا (Pesara)
خانه: کی یه (Kiya)
حیاط: کِلاگا (Kelaga)
باغ: رَز (Raz)
بیرون: بَر (Bar)
بالا: جُر (Jor)
کفش: چُستُه (Chosto)
قاشق: کَنچه (Kanche)
گربه: مَرچین (Marchin)
سگ: اَسبه (seba)
مرغ: کرگ (Karg)
تخم‌مرغ: کرخا (Karkha)
دارم: دیرم (direm)

 

[Gharibeh]

در گویش سگز آبادی
برخی از واژه‌های زبان تاتی به گویش روستای سگزآباد (از توابع شهرستان بوئین‌زهرا استان قزوین)

خانواده
خانه: چیَ
پدر: دَدَ (dada)
مادر: مایَ (maya)
پسر: فِر (fer)
دختر: تی تی (titi)
خواهر: خاچَ (khcha)
برادر: برا (bera)
برادر زن: زن برا
خواهر زن: زن خاجه
مادر زن: زن مایَه
پدر زن: زن پیه
مادر بزرگ: پیلَه مایَ
عروس: وِیه
داماد: زوما
میوه
سیب: اَسواَ
خربزه: چالیچَه
گلابی: اَنبری
هندوانه: هَندونهَ
زردآلو: شِلونیکَ
انگور: اَنجروَ
زمان
امروز: آرِو
دیروز: اَزیرَ
پری روز: پَریرَ
فردا: صَبا
پس فردا: سَرا
پسین فردا: پَرچینی
پسون فردا: پس پَرچینی
ظهر: نمِرو
غروب: دَمِ شوم
شب: شؤ
جانور
گربه: مَرچین
سگ: اَسب
گوسفند: چاروا
گاو: گُئوَ
گرگ: وَرگ
مرغ: کَرگَ
خرگوش: خَروش
گنجشک: گُئوش
کیوتر: کُؤتر
پوشاک
شلوار: شالوار
پیراهن: شوی
کفش: پوجار
کمربند: قیش
آب و هوا
برف: فرف

 

[Gharibeh]

در گویش شالی
برخی از واژه‌های زبان تاتی به لهجهٔ شهرشال (استان قزوین)

خانواده
پیَه = پدر
مایَ = مادر
برا = برادر
خاکه = خواهر
تتی = دختر
پورَ = پسر
میوه
رَز = باغ انگور
چالج = شالی
جانور
جیلی = جوجه
مرچینه = گربه
پاجار = کفش
صفت
خواریش = خوبی؟
نمونه جمله
بی = بیا
بشه = برو
کاگو بیش = کجا بودی؟
بی کیه؟ بفرمایید منزل.
چنه = چرا، برای چه؟

 

[Gharibeh]

نمونه فعل‌های تاتی تاکستان
ساندن arasendon

رسیدن arasesan

افتادن ikatan

انداختن ijayntan

نشستن neštan

خرد کردن - ریز کردن benjaton

بریدن berian

ریسیدن reštan

دیدن vintan

رفتن šian

اجازه دادن - امکان دادن aštan

آمدن omian

آوردن aydan

شیر خوردن از مادر (حیوانات) šet axardan

شیر دادن به بچه حیوانات bočobāndon

نگه داشتن - متوقف کردن nia daštan

خواباندن boxosondan

خوابیدن xotan

مردن mardan

دوشیدن došesan

دوختن dotan

گفتن vātan

زیر دندان خرد کردن bukurujoston

کشتن - ذبح کردن bukušton

ساییده شدن buoston

شکستن beškeston

شکاندن šekastan

ریختن - به زمین ریختن ikardan

با دست فشردن bošqāloston

شستن šurdan

قطع کردن bosāndon

قطع شدن - جدا شدن bososton

ساییدن - آسیاب کردن bossovoston

جا انداختن - در جای خود قرار دادن der antay

واژگون کردن agardenesan

خاموش کردن ikoštan

پاشیدن opātan

گرفتن igatan

نهادن (بر جایی نهادن) nayan

گذاشتن به زمین همراه با رها کردن hārengaton

گم شدن (غیرقابل پیدا شدن)avir abian

پرتاب کردن ijayntan

عقب افتادن peykaton

جلو افتادن piš ikatan

در جلوی خود نگهداشتن pišgatan

رها کردن sarādāyan

از بین بردن - برانداختن varengatan

برگرداندن - بازگرداندن vegardāndon

برگشتن vegardoston

لیسیدن velišton

برداشتن vigiton

برگشتن agar desan

باد دادن خرمن - افشاندن خرمن vošāndon

با دست زیر و رو کردن voškaloston

دریدن - پاره کردن vozarāndon

 

[Gharibeh]

وفسی​

این گویش در منتهی‌الیه حدود مرزی استان مرکزی با استان همدان، در شمال شهرستان اراک استفاده می‌شود؛ در روستای وفس و سه روستای همجوار، یعنی چهرقان در غرب و فرک و گورچان در شرق. این مناطق تقریباً در یک خط فرضی واقعند که احتمالاً حدود ۲۵۰۰۰ نفر از مهاجرین و ساکنین این روستاها به این لهجه سخن می‌گویند؛ البته در گویش این روستاها به‌طور جزئی تفاوت‌هایی مشاهده می‌شود ولی اصل و مبنای آن‌ها یکی است. این روستاها جمعیت ساکن فعلی آن‌ها حدود ده هزار نفر است.

لهجه وفسی که به «وُوسی» موسوم است بنا به آنچه پژوهشگران گفته‌اند، لهجه‌ای از تاتی است. ابراهیم دهگان در کتاب فقه اللغه در ضمن معرفی وفس و واقعه کشتار جمعی آن، گویش وفس را ‹‹ یکی از لهجه‌های قدیم پارسی باستان و شاخه‌ای از تاتی ›› می‌نامند. دکتر معین در جلد چهارم فرهنگ خود تحت عنوان ‹‹ وفسی ››(Vafsi) منسوب به وفس، لهجه اهالی وفس نام می‌برند. آقای افتخار زاده در کتاب گزیده‌ای بر دیوان همافر عراقی وفسی از قول نامبرده می‌نویسد: «نامبرده زبان خویش را تاتی خوانده‌است.» و همچنین در مجله «ایران کوده» م. مغدم که دربارهٔ گویش دلیجان، آشتیان و وفس بحث کرده، لهجه وفس را تاتی خوانده‌است.

در فهلویات باباطاهر همدانی کلمات مشابه زیادی با گویش وفسی وجود دارد که به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:

• «دیرم» (دارم): تن محنت کشی دیرم خدایا، دل حسرت کشی دیرم خدایا
• «ته» (تو): بی ته یارب به بستان گل مرویا
• «وینم» (ببینم): گرم دسترس نبی آیم ته وینم
• «بَسُم» (بشوم، بروم): بسم آنان بوینم که ته وینند
• «بوره» (بیا): دمی بوره بوین حالم ته دلبر
• «سوته» (سوخته): بوره سوته دلان با ما بنالیم
• «واتنی» (گفتنی): به کس درد دل مو واتنی نه

 

[Gharibeh]

ارتباط با زبان‌های شمالی
تاتی از زبان‌های ایرانی شمال غربی است و به زبان تالشی بسیار نزدیک است. تاتی و تالشی از هم متاثرند، اما مقدار این تأثیر در مناطق مختلف متفاوت است. شدت نزدیکی این دو گویش با یکدیگر عاملی برای مخفی ماندن حدود و ثغور جغرافیای زبانی این دو شده‌است، چنان‌که گاه گونه‌های تاتی در دل تالشی، و گونه‌هایی تالشی در دل تاتی یافت می‌شوند. ویژگی‌ها و مؤلفه‌های مهم زبانی خاص تاتی و تالشی، سابقه ارتباط این دو منطقه با هم، ارائه شواهد و مثال‌هایی در چند بخش آوایی، ساخت‌واژی، و واژگانی، و بررسی ملاحظات جغرافیایی منطقه مؤید این مدعاست.
مقایسه تالشی و مازندرانی با گویش‌های مختلف تاتی
فارسی
تالشی آستارا
تاتی تاکستان
تاتی سگزآباد
تاتی ابراهیم‌آباد
تاتی اردبیلک
تاتی زیاران
مازندرانی ساری
پایینjina
جینهjir
جیرjirā
جیراjir
جیرjir
جیرjir/jirā
جیرا/جیرjir
جیر
پدرdādā
داداdādā
داداdada
ددهdada
ددهdādā/piyar
پی‌یر/داداdada/piyar
پی‌یر/ددهpiyar
پی‌یر
تلخtel
تِلtal
تلtal
تلtal
تلtal
تلtal
تلtal
تل
دخترkela
کِلَهtitiye
تیتیهtitia
تی تیهtitia
تی تیهdetari
دتریdetar
دتریdeter
دتر
دیوانهtur
تورtur
تورtur
تورtur
تورtur
تورtur
تورtur
تور
زنžen
ژِنzeyniye
زینیهzania
زنیهzania
زنیهzen
زِنzenek
زنکzena
زِنا
سفیدispi
ایسپیisbi
ایسبیesbi
اسبیisbiایسبی
sivid
سویدisbi
ایسبیisbe
اِسبه
مرغkāg
کاگkarke
کرکهčarga
چرگهkarga
کرگهkerg
کرگkerg
کرگkerg
کرگ
نردبانserd
سِردaselte
اَسلتهsorda
سوردهnardona
نردونه


palkān/palkāna
پلکانه/پلکانkati
کاتی
چهرهdim
دیمdim
دیمdim
دیمdim
دیمdim
دیم

 

[Gharibeh]

نقش زبان تاتی در جنگ ایران و عراق
در جنگ هشت ساله ایران و عراق زبان تاتی نقش تعیین‌کننده ای در پیروزی اطلاعاتی ایران ایفا نمود؛ ضداطلاعات ارتش عراق با شنود مکالمات بیسیم چی‌های ایرانی، متوجه تحرکات و برنامه‌های عملیاتی ارتش و سپاه ایران می‌شدند. نیروهای ایرانی از هر کدام از گویش‌ها و زبان‌های ایرانی برای مکالمات بیسیم چی‌ها استفاده می‌نمودند؛ توسط استخبارات و ضداطلاعات ارتش بعث عراق شنود و ترجمه می‌شد، تا اینکه از گویشوران تات زبان در دو سوی بیسیم‌های نیروهای ایرانی استفاده شد و پس از آن بودکه ارتش بعث عراق و همپیمانانش نتوانستند هیچ‌کدام از مکالمات اطلاعاتی عملیاتی ایران را تا پایان جنگ رمزگشایی نمایند این بیسیم چی‌ها از دو روستای وفس و چهرقان از شهرستان کمیجان در استان مرکزی انتخاب شده بودند؛ در سال ۱۳۷۰ و سه سال بعد از پایان جنگ، صیاد شیرازی فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش ایران با حضور در این دو روستا و افشای این موضوع، از مردم و کشته شدگان جنگ این دو روستا قدردانی کرد
منبع: ویکی بین