معرفی زبان تاتی

[Gharibeh]

ادبیات تاتی
حوزه ادبیات تاتی با در نظر گرفتن اشعار پراکنده، سده هشتم هجری قمری می‌باشد که بر جای مانده‌است و دارای سابقه طولانی است. اما تاریخ آغاز جدید آن در ایران به پس از دوره مشروطه، و در قفقاز به پس از وقوع انقلاب ۱۹۱۷ روسیه می‌رسد که اشعار و نمایشنامه‌های م. بخشی اف (متولد ۱۹۱۰) و اشعار و داستان‌های ده آنتی لوف (متولد ۱۹۱۳) گواه این موضوع است.

 

[Gharibeh]

یکی از آثار ادبیات تاتی، داستان عاشقانهٔ عزیز و نگار است که به زبان تاتی نوشته‌شده و نسخه‌های متعددی از آن در دست است. این داستان تاکنون به زبان تاتی منتشر نشده، اما یوسف علیخانی نسخه‌ای از آن را به زبان فارسی به نثر تنظیم و چاپ کرده‌است.

در دهه‌های اخیر حس هویت‌خواهی تات‌های ایران سبب خلق تعدادی آثار مکتوب به این زبان شده‌است. کتاب فرهنگ موضوعی تاتی به فارسی گویش تاتی روستای لرد بخش شاهرود خلخال، اثر جواد معراجی لرد، از جمله آنهاست که شامل لغات، ترکیبات، کنایات و اصطلاحات است و اشاره ای کوتاه نیز به دستور زبان تاتی این منطقه داشته‌است. اشعار و داستان‌هایی نیز به زبان تاتی سروده و نوشته شده‌اند. دو نمونه از این کتاب «آوای تات: سروده‌هایی به زبان تاتی تاکستان» اثر عباس پدرام و کتاب (زورق شکسته) اثر محمود زرندی است.

 

[Gharibeh]

پراکنش گویشوران زبان تاتی
در ایران پراکندگی تات‌زبانان دامنه قابل توجهی دارد. تا قرن گذشته، مردمی که در سرزمین‌های میان مانقوطای سراب و نیر اردبیل سکونت داشتند، مخلوطی از تات‌ها و شاهسون‌ها بودند و طول مسیر رودخانه‌های بالق لو و قره‌سو تا رودخانه ارس نیز در دست تات‌ها بود. اینان در همان زمان مدت‌ها بود که زبان خود را فراموش کرده بودند و به ترکی سخن می‌گفتند.

 

[Gharibeh]

دره شاهرود خلخال، بزرگ‌ترین محل تجمع تات‌زبان‌ها در آذربایجان و اردبیل است. حدود چهل روستا در این دره و یکی دو ناحیه دیگر خلخال، تات‌زبان است. در قزوین نیز انبوهی از تات‌زبانان سکونت دارند. در سال ۱۲۷۶ به دستور علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، وزیر علوم و صنایع و تجارت، لغات رایج در میان تات‌های بلوک رامند و دیگر روستاهای تات‌نشین جنوب قزوین جمع‌آوری گردید و کتابی تألیف شد با عنوان رساله لغات فرس قدیم که اهل قزوین را از قبایل قدیم ایران و مردمی پهلوی‌زبان معرفی کرده‌است. شمس‌العلما محمدمهدی عبدالرب آبادی، از مؤلفان نامه دانشوران، از این طایفه بود. امروزه از جنوب غربی تا جنوب شرقی قزوین، گروه‌های بزرگی از مردم بخش‌های رامند شمالی، رامند جنوبی، بخشی از بوئین زهرا، دودانگه، افشاری، دشتابی، اسفرورین و اشتهارد، تات نامیده می‌شوند. حضور تات‌ها در مازندران و استرآباد نیز سابقه‌ای طولانی دارد؛ از قرن دهم به بعد، تات‌ها یکی از گروه‌های جمعیتی ولایت استرآباد بوده‌اند.سلطانعلی تات در صفر ۱۰۰۵، استشهادنامه رعایا و مالکان قریه چوپلانی استرآباد را دربارهٔ حقابه آن روستا تأیید کرده بود. در دوره نهضت مشروطه، زبان تاتی در ولایت استرآباد رایج بود و گروه‌هایی از تات‌ها در بلوک سدن رستاق استرآباد و شهر اشرف (بهشهر امروزی) سکونت داشتند.

 

[Gharibeh]

امروز اگر نقشه شمال ایران را در برابر خود قرار دهیم و خطی از آخرین نقطه ارتفاعات طالقان به طرف سیاهکل و رستم‌آباد کشیده و آن را تا تاکستان ادامه بدهیم، مثلثی مشخص می‌گردد که در آن گویشوران تاتی در میان سایر گروه‌های زبانی زندگی می‌نمایند و البته عمده مرکز تجمع تات‌ها خود تاکستان می‌باشد. تاکستان در گذشته به نام «سیادهن» خوانده می‌شد و اکنون هم بومیان آن را «سیادن» می‌نامند. تاکستان در دوران ساسانیان در نهایت آبادی بوده و موقعیت ممتازی داشته‌است. به‌طور کلی زنجیره مناطق تات‌نشین در ایران از شهر الموت تا تاکستان شروع شده و به سمت جنوب و جنوب شرقی ادامه می‌یابد و در نهایت در شهرستان بوئین زهرا به روستای تاریخی سگزآباد پایان می‌یابد. تات‌های خارج از ایران بیشتر در کشور آذربایجان، روسیه، گرجستان ساکن هستند.

تات‌های ایرانکه به تات‌های جنوبی شهرت یافته‌اند، در استان‌ها، شهرها و روستاهای زیر زندگی می‌کنند:

استان اردبیل
شهرستان خلخال بخش شاهرود روستاهای (لرد، درو، اسکستان، شال، دیز، گندم‌آباد، کرین، گیلوان، کرنق) و شهر کلور، در شهرستان نمین روستاهای طارم، عنبران، میناباد، میرزانق، کلش، سروآباد، پیله‌رود، جید، طولش، عنبران علیا، کجل تات زبان هستند.

استان البرز
شهرستان کرج شهر آسارا و روستاهای جی ،آزادبر، ابهرک ،ادران، ارنگه ،اویزر ،ایگان، باغ پیر، پورکان، تکیه سپهسالار، جور آب، چاران، حسن‌کدر، خوارس، خور، خوزنکلا ،درده، دروان، سرخه‌دره ،سر زیارت سرک، سرودار ،سیاه کلان ،سیجان، [[سیرا]، کلوان، کلها، کندر، کوشک بالا، کوشکک کهنه ده، کیاسر، کیاسرلات، گرم آب، گسیل، گشنادر، لانیز، لیلستان، ملک فالیز، مورود ،میدانک، نسا، نشترود، نوجان، وارنگه‌رود، واریان، ورزن، وله، وینه در شهرستان اشتهارد روستاهای بخش پلنگ آباد شامل صحت آباد، احمدآباد، جعفرآباد، مهدی‌آباد، فرد آباد، مختارآباد، عبدالله آباد، کوشک آوا، پلنگ آباد، مروت اوا (پسوند اوا در زبان تاتی همان آباد است) و روستاهای مرادتپه، قزل حصار، رحمانیه، اوپشته، گنگ، جارو، نکوجار، قرقرک و بوجعفر تات زبان هستند. در دامنهٔ جنوبی رشته کوه البرز رودبار الموت و اکثر مردم شهرستان طالقان تات زبان هستند.

طبق کتاب تات نشین‌های بلوک زهرا نوشته جلال آل احمد گویش تاتی اشتهارد خالص‌ترین و دست نخورده‌ترین گویش زبان تاتی است، چون منطقه اشتهارد که در سر راه کرج به بویین زهرا در ۸۰ کیلومتری کرج و ۲۵ کیلومتری بویین زهرا قرار دارد به علت خشکی و کمی آب از دستبرد کوچ نشین‌های ترک در امان بوده و مردم آن همچنان زبان قدیم خود را حفظ کرده‌اند.

 

[Gharibeh]

استان تهران
روستاهای شهرستان دماوندمانندروستاهای بخش کن مثل سولقان وردیج واریش کن تالون کشار رندان امامزاده داوود کیگا سنگان بالا سنگان پایین کن قدیم وبرخی روستاهای شمالی تهران مثل حصارک پونک ده ونک وروستاهای منطقه گرمدره مانند امیرآباد سعادتیه کوهککیلان و ایوانکی گرمسار تات‌زبان هستند و در محلات شمالی شهر دماوند تا سه کیلومتری مرکز شهر همچون دشتبان، دشتک، دشتمزار، چشمه‌علا، مشا، احمدآباد و اوره به زبان مازندرانی صحبت می‌شود. همچنین روستاهایی که در مسیر گردنه‌های گدوک و امامزاده هاشم و اطراف آنها واقع شده‌اند همگی به زبان مازندرانی صحبت می‌کنند. از مسیر گدوک: کهنک در منتهی الیه شرقی دماوند، آرو، روستاهای دشت کوه شامل: یهر، لی پشت، دهنار، مومج و هویر و سیدآباد درپنجاه کیلومتری گدوک و روستاهای جنوبی آن: کلاک، مشهد ویدره و از مسیر امامزاده هاشم: دهستان آبعلی شامل: مبارک‌آباد، آبعلی، قائم محله، سادات محله، کریتون، جورد، وسکاره و ایراء همگی به زبان مازندرانی صحبت می‌کنند. سایر زبان‌ها مانند ترکی و کردی نیز در قسمت‌هایی از شهرستان دماوند رواج دارد. (بعضی روستاهای شهرستان دماوند مهاجرنشین و کُرد یا ترک زبانند، مانند روستای حصار) یا سربندان که کُردزبانند.[۱](کیلان - کلون)

استان قزوین
در شهرستان تاکستان، شهر تاکستان و در بخش اسفرورین، شهر اسفرورین و روستای قرقسین، تات زبان‌اند. در شهرستان بوئین زهرا، بخش‌های بخش رامند، شال شهرهای دانسفهان و شال و روستاهای خیارج، خوزنین، خروزان، ابراهیم‌آباد، سگزآباد، اَک، خروزان و… تات زبان هستند. درشهرستان قزوین بخش رودبار الموت غربی و بخش رودبار الموت شرقی شامل روستاهای فشگلدره قزوین، زیاران، صمغ آباد، طیخور، توداران، آقچری، خوزنان، جزمه، آتانک، قاضی کلایه، ابراهیم‌آباد، کهوان، دارالسرور، میان‌کوه ،کذلک،یوج، رزجرد، رشتقون، شینقر، اردبیلک، اشنستان، میان‌بر و … در کوهپایه قزوین تات‌زبان هستند. در شمال قزوین در الموت، کوچنان ،اندج ،گازرخان، الولک، نیاق، زرشک، وشته، تسکین، زرآباد و دستجرد نیز به تاتی و فارسی سخن می‌گویند.

استان مرکزی
در روستاهای وفس، چهرقان، فرک در شهرستان کمیجان، شهرستان تفرش،روستای کهک و شهرستان فراهان،روستای گورچان به زبان تاتی صحبت می‌نمایند. این روستاها به فاصله ۱۰۰ تا ۱۲۰ کیلومتری شهر اراک و در شمالی‌ترین نقطه استان مرکزی واقع شده‌اند. مناطق کوهستانی و خوش آب و هوا و شغل مردم روستاها کشاورزی، باغداری و دامداری است که به دلیل مواجه شدن با کمبود آب و عدم توجه مسئولین به نیاز مردم و نیروهای انسانی جوان، به شدت روستاها خالی از سکنه می‌شوند و در شهرهای مانند تهران، قم، اراک، کرج و… سکونت می‌نمایند. همچنین در لهجه اراکی قدیم واژه‌های تاتی مثل چنه (چرا) برار (برادر) خوسبیدن (خوابیدن) ملوچ (گنجشک) گل (آویزان) بوویه (پدر) و … بسیار دیده می‌شود. در شهرستان زرندیه بخش خرقان روستاهای الویر و ویدر به زبان تاتی سخن می‌گویند.

 

[Gharibeh]

استان زنجان
شهرستان طارم ۸ روستا به نام‌های سیاه رود، باکلور، هزاررود ،بندرگاه، چرزه، جمال آباد، قوهیجان و نوکیان تات زبان هستند که این روستاها در دهستان درام واقع شده‌اند. در شهرستان ایجرود بخش حلب روستای باستانی خوئین نیز به تاتی سخن می‌گویند.

استان خراسان شمالی
در شهرستان اسفراین روستای‌های ادکان، بیدواز و در شهرستان بجنورد بخش گرمخان روستای‌های قلعه محمدی، گیفان پایین، گیفان بالا، میانزو، رزقانه و در شهرستان جاجرم بخش جلگه شوقان، شهر سنخواست و روستاهای دوبرجه، طبر، کرف، خراشا، غمیطه، جربت اسلام‌آباد، ارک و اندقان، در شهرستان شیروان روستای‌های برزل آباد، گلیان، برزلی به تاتی صحبت می‌کنند. در این مناطق، لهجه تاتی، زبان اصلی مردم است و در برخی روستاها، تات‌ها همراه با سایر اقوام و به ویژه با کردها زندگی می‌کنند. تات‌های ساکن بجنورد شامل طوایف گیفانی، گلیانی، گرمه‌ای، جاجرمی، سنخواستی، خراشاهی، جربتی، کرفی، طبری، فیروزه‌ای، آساکی (پارتی)، اردغانی، بیدوازی، روئینی، مشهد طراقی و برخی طوایف خاوری است. برخی همچون ملک الشعرای بهار بر این عقیده‌اند که اصطلاح تات در شمال خراسان برگرفته و تغییر یافته اصطلاح «تازیک» یا «تاجیک» است که پس از حمله اعراب به شمال خراسان ابتدا از سوی ایرانیان به اعراب و سپس از سوی اقوام ترک به فارس زبانان اطلاق شده‌است.

 

[Gharibeh]

گویش‌های گروه زبانی تاتی
دونالد ال.استیلو (۱۹۸۱: ۱۳۸–۱۴۱) زبان‌های تاتی و تالشی را در یک گروه قرار داده‌است؛ و، آن را گروه زبانی تاتی- تالشی (Tatic) نامیده‌است. وی گونه (گویش و لهجه)های گروه زبانی تاتی را بر اساس معیارهای زبانی و قومی و نزدیکی جغرافیایی در ۱۰ گروه جای داده‌است. هم آن گونه که دیده می‌شود گروه ۲، گونه‌های زبان تالشی است:

 

[Gharibeh]

گروه ۱: گونه‌های گروه هرزنی-دیزماری
الف) گونه هرزن که اکنون در گلین قیه صحبت می‌شود و بین مرند و جلفا واقع است.
ب) گونه‌های منطقه دیزمار (از جمله کرینگان) و منطقه حسنو در استان آذربایجان شرقی
گروه ۲: گونه‌های گروه تالشی
الف) تالشی شمالی
ب) تالشی مرکزی
ج) تالشی جنوبی
گروه ۳: گونه‌های گروه منطقه خلخال در استان اردبیل
الف) منطقه شاهرود خلخال (از جمله لرد، درو، شال، کلور، اسبو، اسکستان، دیز، کرین، گیلوان، خانقاه، کهَل، طهارم دشت و چند روستای دیگر)
ب) منطقه خورش رستم (از جمله کَرنَق، کجل و…)
گروه ۴: گونه‌های گروه طارمی-کباته ای
الف) گونه‌های طارم علیا در استان زنجان (از جمله هَزاررود، سیاورود و…)
ب) گونه‌های کَلا*س و کباته در منطقه رودبار استان گیلان
گروه ۵: گونه‌های گروه منطقه خوئین استان زنجان
گروه ۶: گونه‌های گروه تاتی جنوبی (در آثار دکتر یارشاطر)
الف) گونه‌های منطقه رامند استان قزوین (از جمله تاکستان، اسفرورین، چال، دانسفهان، خیارج، سگزآباد، ابراهیم‌آباد…)
ب) گونه اشتهارد و گونه‌هایی منطقه کرج در استان البرز
گروه ۷: گونه‌های گروه شمال و شمال خاوری قزوین
الف) منطقه کوهپایه قزوین (از جمله رزجرد و…)
ب) گونه‌های گروه مراغه‌ای در منطقه رودبار علیا (رودبار الموت)
ج) منطقه الموت
گروه ۸: گونه‌های گروه الویر و ویدر در نزدیکی ساوه در استان مرکزی
گروه ۹: گونه‌های گروه کهک، وفس و اطراف آن در منطقه اراک استان مرکزی
گروه ۱۰: گونه‌های گروه رودبار (زیتون، الموت، طالقان) در دره شاهرود و سفیدرود که در حال تغییر به زبان‌های حاشیه دریای خزر
از نظر استیلو گویش‌های رودباری و طالقانی دسته‌بندی جدیدی را با عنوان تاتی مانندها «tatoid» تشکیل می‌دهند. گویش‌های تاتی مانند در اصل زبان تاتی بودند که به دلیل تأثیرات شدید زبان‌های کاسپین و زبان فارسی تمام ویژگی‌های زبان تاتی را از دست داده‌اند. استیلو زبان‌های تاتی گونه را به سه دسته تقسیم نموده‌است:

گویش طالقانی-الموت.
گویش گازرخان و گوران.
گویش رودبار: جمشید آباد، رستم آباد، شهران، توتکابون، جوبان، رودبار و لاکه.

 

[Gharibeh]

مقایسه گویش‌های مختلف تاتی
فارسی
تاتی تاکستان
تاتی لرد
تاتی ابراهیم‌آباد
تاتی اردبیلک
تاتی زیاران
تاتی طیخور
بچه، کودکzārin/bālā
بالا/زارینkhordan
خُردَنzāru
زاروvača
وچهeyāl
عیالvača
وچه
پشت بامbon
بُنbun
بانbön
بونbom
بومbum
بومbum
بوم
دستbāl
بالbāl
بالbāl
بالbāl
بالbāl
بالbāl
بال
تیزtij
تیجtij
تیجtij
تیجtij
تیجtij
تیجtij
تیج
خواهرxāke
خواکهxua
خوxuāka
خوآکهxāxor
خاخورxoār
خُوآرxoār
خُوآر
وضوdasnemāz
دسنمازdasnemāz
دسنمازdasnemāz
دسنمازdasnemāz
دسنمازdastnemāz
دست نِمازdastnemāz
دست نِماز
کدبانوkeyvuniye/kalöntare zeyniye
کلُونتَره زینیه/کیوونیهčeybonua
چی بنوهkeyvānu
کیوانوkeyvānu
کیوانوkalentar/xojirezen
خوجیره زِن/کلنترxojirezen
خوجیره زِن
عدسmarjömake
مرجومکهmarjuمرجوmarjeva
مرجوهmarju
مرجوmarju
مرجوmarju
مرجو
آرام، دنجdinj
دینجdinj
دینجdinj
دینجdinj
دینجdinj
دینجdinj
دینج
فریادharāy
هرایqālmaghāl
قال مِقال


harāy/qeya
قیه/هرایharāy/qiyu
قیو/هرایqālmeqāl/harāy
هرای/قال مِقالhara
هَرَه
فارسی
پهلوی
اوستایی
تاتی تاکستان
تاتی سگزآباد
تاتی ابراهیم‌آباد
تاتی اردبیلک
تاتی زیاران
تاتی طیخور
سگsegespanasbe/māččiye
ماچیه/اَسبهasba
اَسبهasba
اَسبهsag
سگsayg/māčča
ماچه/سَیگsayg/māčča
ماچه/سَیگ
استخوانast/xastakastesqonj
اسقُنجxasta
خستهxasta
خستهesdeqān
اسدقانhasta
هَستَهhasta
هَستَه
دروغdrog/droodrojduru
دوروderu
دروdoru
دُروduru
دوروduru
دوروduru
دورو
سوزنdarzik/darziderezadarzone
درزُنهdarzena
درزنهdarzena
درزنهdarzan
درزَنdarzen
درزِنdarzen
درزِن
چهرهčihr/čihrakdim
دیمdim
دیمdim
دیمdim
دیمdim
دیمdim
دیم
دامادzāmātzāmātarzomā
زُماzummā
زوماzomā
زوماzāmā
زاماzāmā
زاماzāmā
زاما
خانهkatakkatakiye
کیهčia
چیهchia
چیهxāna
خانهxāna
خانهxāna
خانه
مردmartmeretamardak
مردکmiarda
میردهmardachمردچmerdi
مِردیmardek
مَردِکmardek
مَردِک
برهvarrakvare
وَرهvara
ورهvara
ورهvara
ورهvara
ورهvara
وره
عروسvazyokvazeveye
ویهveya
ویهveya
ویهarus
عروسayris/eris
عریس/عَی ریسayris/eris
عریس/عَی ریس
بینیvinikvaenāvinniye
وینیهvenia
ونیهvenia
ونیهvini
وینیvini
وینیvini
وینی
گرگgurgvehrakavarg
ورگvarg
ورگ