آموزش [ ساده‌ترین ] تعریف آرایه استعاره در ادبیات فارسی | با مثال

[worning.f]

[ ساده‌ترین ] تعریف آرایه استعاره در ادبیات فارسی | با مثال

← استعاره چیست

در این مقاله به بررسی آرایه ادبی استعاره پرداختیم، اما از آنجا که اغلب آرایه‌ها شباهت‌ها و تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند و در برخی مواقع تشخیص آنها مشکل می‌باشد. لازم است که برای یادگیری بهتر و درک صحیح آموزش، مقالات پیش نیاز معرفی شده را هم، مطالعه نمایید.

↵مقاله پیش نیاز: تشبیه چیست

 

[worning.f]

← آنچه در این مقاله به آن پرداختیم:
تعریف استعاره
ارکان استعاره
انواع استعاره
استعاره مصرحه
را*ب*طه بین استعاره و مجاز
استعاره مصرحه مجرده
استعاره مصرحه مرشحه
استعاره مصرحه مطلقه
استعاره مکنیه
استعاره مکنیه و تشخیص
اضافه استعاری
استعاره مکنیه و منادا
استعاره مرده
نحوه شناسایی آرایه استعاره
اهمیت استعاره از نظر بزرگان ادب
استعاره چیست
تمرین برای شناسایی استعاره در شعر
پاسخ به تمرین‌ها

 

[worning.f]

← تعریف استعاره در ادبیات

استعاره یکی از آرایه‌های پرکاربرد و جذاب ادبیات فارسی است که در اشعار و متون فارسی به وفور به کار می‌رود.

در اصل استعاره کلمه‌ای عربی و در لغت به معنی قرض گرفتن و عاریت گرفتن است.

در ادبیات استعاره را وقتی به کار می‌برند که یک کلمه، به دلیل شباهتش به کلمه ای دیگر، به جای آن به کار رفته باشد.

استعاره معمولا در معنای واقعی آن به کار نمی‌رود و معنای غیرواقعی و مجازی دارد. به دلیل وجود شباهت بین دو کلمه، استعاره را نوعی تشبیه که خلاصه‌شده می‌دانند. چرا که از ارکان تشبیه فقط یکی را دارد یعنی در جمله یا مشبه داریم یا مشبه به.

همین خلاصه‌شدن باعث شده که استعاره از تشبیه زیباتر و دل‌انگیزتر باشد.



نکته:

وجود را*ب*طه شباهت یا همان تشبیه، در استعاره بسیار مهم است، چرا که عامل تشخیص استعاره از آرایه های ادبی دیگر می‌باشد.



به این مثال دقت کنید:

گلم از در وارد شد.

● این جمله یعنی «دوستم که شبیه گل است از در وارد شد.»

● طبق اجزاء تشبیه دوست که مشبه است در اینجا حذف شده و گل مشبه به یعنی همان استعاره است.

● مشبه حذف شده: دوست

● مشبه به: گل

● استعاره: گل از دوست



بتی دارم که گِرد گل ز سنبل سایه بان دارد.

● این جمله یعنی معشوقی دارم که مثل بت است و اطراف صورتش را که مثل گل است موهای مثل سنبلش مانند سایه‌بان در برگرفته است.

● طبق اجزاء تشبیه معشوق به بت – صورت به گل – مو به سنبل تشبیه شده است.

● در این جمله مشبه ها همه حذف شده‌اند و ما فقط مشبه به داریم.

● مشبه های حذف شده: معشوق – صورت – مو

● مشبه به ها: بت – گل – سنبل

● استعاره ها: بت استعاره از معشوق – گل استعاره از صورت – سنبل استعاره از مو



نکته:

همیشه برای واضح بودن استعاره یک قرینه و نشانه‌ای در جمله وجود دارد، که باید آن را بشناسید.

 

[worning.f]

← ارکان استعاره چیست

استعاره دارای سه رکن اصلی می‌باشد:

مستعار منه: همان مشبه به است. معنای اولیه و ظاهری که منظور نویسنده نمی‌باشد.مستعار له: همان مشبه که حذف شده است. معنای باطنی و مورد نظر شاعر.جامع: همان وجه شبه است. علت وجود شباهت بین دو کلمه. مستعار: لفظی که در آن استعاره شده است.



نکته:

لازم است توضیح دهیم که در ادبیات فارسی رایج شده که به جای به‌کاربردن اسامی ارکان استعاره معمولا از همان اجزاء تشبیه استفاده می‌کنند.

مثلا به جای مستعار منه، مشبه به

و

به جای مستعار له، مشبه

را به کار می‌برند.

به همین دلیل در این مقاله ما نیز در توضیح مثال‌ها، برای نشان دادن اجزاء استعاره از مشبه و مشبه به استفاده کردیم.



روی جانان طلبی، آینه را قابل ساز

ورنه، هرگز گل و نسرین ندمد زآهن و روی

● استعاره: آینه از دل

● مستعار منه: آینه همان مشبه به می‌شود

● مستعار: دل همان مشبه می‌شود

● جامع: نشان دادن چهره، دلیل شباهت آینه و دل است

● منظور اینکه دل زمانی می‌تواند مثل آینه چهره انسان‌های خوب را نشان دهد که صاف و پاکیزه باشد.

 

[worning.f]

← انواع استعاره

استعاره بر اساس اینکه در جمله مشبه وجود دشته باشد یا مشبه به، دو نوع می‌باشد:

استعاره مصرّحه
استعاره مکنیه



← استعاره مصرحه

وقتی در جمله، مشبه حذف شود و تنها مشبه به باقی بماند، استعاره مصرحه تشکیل می‌شود. مصرحه در لغت به معنی آشکارا است و به دلیل واضح بودن تشبیه آن را مصرح می‌نامند.

در این نوع استعاره کلمه در معنای حقیقی خود به کار نمی‌رود و همیشه یک قرینه‌ای وجود دارد که ذهن مخاطب را از معنای حقیقی آن دور می‌کند.



ای گل خوش‌نسیم من بلبل خویش را مسوز

کز سر صدق می‌کند شب همه‌شب دعای تو

● یعنی ای معشوق من که مثل گل خوش‌نسیم هستی، من عاشق که مثل بلبل هستم را نسوزان.

● مشبه به: گل خوش نسیم – بلبل

● مشبه حذف شده: معشوق – عاشق

● استعاره: گل خوش‌نسیم که استعاره از معشوق است

● در اینجا به جای به کار بردن کلمه معشوق از گل استفاده شده و در اینجا گل هم معنای حقیقی خودش را ندارد.

● بلبل استعاره از عاشق دارد. که آن هم از معنای حقیقی خود که حیوان است دور شده و به جای انسان یعنی عاشق استفاده شده است.



نکته:

مشبه به در استعاره مصرحه حسی است. یعنی بر اساس ویژگی‌هایی که با حواس پنجگانه قابل درک است به مشبه تشبیه شده است.



هزاران نرگس از چرخ جهانگرد

فروشد تا برآمد یک گل زرد

● یعنی از آسمان هزاران نرگس که مثل ستاره‌ها هستند می‌روند و به جای آن گل زرد که مثل خورشید است در می‌آید.

● مشبه به: نرگس – گل زرد

● مشبه حذف شده: ستاره – خورشید

● استعاره: نرگس از ستاره‌ها و گل زرد از خورشید است

 

[worning.f]

← را*ب*طه بین استعاره و مجاز

مجاز وقتی است که کلمه‌ای به معنای واقعی خود نباشد و معنای غیرحقیقی بدهد.

در استعاره نیز واژه در معنای واقعی خود به کار نمی‌رود؛ به این جهت می‌گویند استعاره‌های مصرحه مجاز هم هستند.



مثلا ایران برنده مدال طلا شد.

● ایران در معنای واقعی خودش به کار نرفته و منظور از ایران تیم ایران است.

● مجاز: ایران می‌شود که از تیم گرفته شده است.

● ↵ مقاله پیشنهادی: مجاز چیست

● اما همه مجازها استعاره نیستند. چون در برخی جملات مجاز همراه با تشبیه نیست پس دیگر استعاره نمی‌شود. زمانی که مجاز همراه با تشبیه باشد آن مجاز استعاره می‌شود.



← انواع استعاره مصرح
هاستعاره مصرحه مجرده
استعاره مصرحه مرشحه
استعاره مصرحه مطلقه

 

[worning.f]

← استعاره مصرحه مجرده

در این نوع استعاره، مشبه به، همراه با ویژگی‌های مشبه می‌آید. خیلی اغراق نداریم به همین دلیل آن را مجرده می‌نامند. و بیشتر هم در یک بیت به کار می‌رود.



نرگس م*س*ت نوازش‌کن مردم دارش

خون عاشق به قدح گر بخورد نوشش باد

● در اینجا ویژگی‌های مشبه که مستی و نوازش کردن است همراه با مشبه به، یعنی نرگس که استعاره از چشم معشوق است آمده است. اغراق زیادی نشده و به نوعی استعاره ملموس و مشخص است.

● مشبه به: نرگس

● مشبه حذف شده: چشم معشوق

● استعاره مجرده: نرگس استعاره از چشم معشوق است



← استعاره مصرحه مرشحه

یک نوع استعاره کمیاب است که کمتر استفاده می‌شود و در آن مشبه به همراه با ویژگی‌های خود مشبه به می‌آید.



از لعل تو گر یابم انگشتری زنهار

صد ملک سلیمانم در زیر نگین باشد

● لعل استعاره از ل*ب سرخ یار دارد که حذف شده و انگشتری و نگین از ویژگی‌های لعل هستند.

● مشبه به: لعل

● مشبه حذف شده: ل*ب سرخ یار

● ویژگی خود مشبه به: انگشتری و نگین از ویژگی‌های لعل هستند. که همراه با مشبه آمده است.



← استعاره مصرحه مطلقه

استعاره مصرحه مطلقه، یکی از استعاره‌های پرکاربرد است که مشبه به یا به تنهایی می‌آید یا همراه با ویژگی‌های خود مشبه به و مشبه می‌آید.

علت آنکه می‌گویند مطلقه یعنی آزاد شده چون این استعاره در خودش، هم استعاره مجرده و هم استعاره مرشحه دارد که یکدیگر را خنثی می‌کنند و استعاره آزاد می‌شود.



شکوفه بر سر شاخ است چو رخساره جانان

بنفشه بر ل*ب جوی است چو جرّاره دلبر

● مشبه به: جرّاره یعنی عقرب

● مشبه حذف شده: موی دلبر است

● استعاره: جراره است که استعاره از مو دارد

● در این مثال مشبه به تنهایی آمده چون هیچ کدام از ویژگی‌های دلبر ذکر نشده است.



گفتا که مرو به غربت و میبارید

از نرگس تر به لاله بر مروارید

● مشبه به: نرگس تر استعاره از چشم معشوق و مشبه به است.

● ویژگی مشبه به: لاله استعاره از چهره معشوق دارد.

● استعاره: مروارید استعاره از اشک‌های معشوق و مشبه به

● در این مثال مشبه به همراه با ویژگی خودش یعنی مشبه به آمده است.

 

[worning.f]

← استعاره مکنیه

مکنیه در لغت به معنی کُنیه (لقب) داده شده است. در این استعاره مشبه به حذف می‌شود و مشبه همراه با ویژگی‌های مشبه به می‌آید. مشبه به حذف شده حتما یک نشانه از خودش باقی می‌گذارد.

تشبیه در این نوع استعاره برای ما آشکار نیست و کمی پیچیده‌تر از استعاره مصرحه می‌باشد. ولی همین پیچیدگی باعث زیباتر شدن و خیال انگیزتر بودن استعاره مکنیه شده است. این نوع استعاره به جمله حالت کنایی می‌دهد.



نکته:

استعاره وقتی به صورت جمله می‌آید، استعاره مکنیه دیگر یک کلمه نیست بلکه می‌گوییم این جمله استعاره مکنیه است.



جاده نفس‌نفس می‌زند.

● یعنی جاده به انسان تشبیه شده که نفس‌‌نفس می‌زند.

● مشبه: جاده است

● مشبه به حذف شده: انسان

● ویژگی مشبه به: نفس نفس زدن که از ویژگی‌های مشبه به حذف شده است.

● استعاره مکنیه: کل جمله بصورت کامل نامیده می‌شود.



← استعاره مکنیه و تشخیص

تشخیص یعنی نسبت دادن خصوصیات انسان یا جاندار به غیر انسان و اشیاء.

اگر در استعاره مکنیه مشبه به حذف شده انسان باشد، آرایه تشخیص یا جان بخشی درست می شود.

۹۹ درصد استعاره‌های مکنیه تشخیص هستند. به نوعی هر تشخیصی نوعی استعاره مکنیه است. اما هر استعاره مکنیه‌ای، تشخیص نیست.



این قلم با من سخن می‌گوید.

● سخن گفتن به قلم که شی است نسبت داده شده که رفتاری انسانی است.



کس چو حافظ نگشاد از رخ اندیشه نقاب

تا سر زلفِ سخن را به قلم شانه زدند

● مشبه ها: رخ اندیشه – زلف سخن

● مشبه به حذف شده: انسان

● استعاره مکنیه تشخیص: اندیشه به انسانی تشبیه شده که رخ دارد. سخن به انسانی تشبیه شده که زلف دارد.

 

[worning.f]

← اضافه استعاری

نوعی استعاره مکنیه که لوازم یا ویژگی‌های مشبه به در جمله به مشبه اضافه شده است.



سرنشتر عشق بر رگ روح زدند

یک قطره از آن چکید و نامش دل شد

● اضافه استعاری: رگ روح

● روح به بدنی تشبیه شده که رگ دارد و رگ را که یکی از ویژگی‌های «مشبه به» است به «روح» اضافه کرده‌است.

به نوعی وقتی استعاره به ‌صورت مضاف و مضاف‌الیه نوشته شود به آن اضافۀ استعاری می‌گویند.

نکته:

در استعاره مکنیه اگر مشبه به که حذف شده انسان نباشد، فقط آن را استعاره مکنیه می‌نامند.



در بیابان عشق باریده بود.

● یعنی عشق مثل باران باریده بود. وجود فعل باریدن در جمله نشان می‌دهد که عشق مثل باران باریده است.

● مشبه: عشق

● مشبه به حذف شده: باران است که انسان نیست دیگر در اینجا تشخیص نداریم. تنها آن را استعاره مکنیه می‌نامیم.



نکته:

برای نشان دادن استعاره مکنیه کل جمله را در نظر می‌گیرند.

 

[worning.f]

← استعاره مکنیه و منادا

منادا یعنی کسی که مورد خطاب قرار می‌گیرد و ندا حرف نشانه‌ای که برای خطاب دادن استفاده می‌شود. اگر منادا انسان نباشد، استعاره مکنیه و تشخیص است.



ای کوه! نیم ز گفته خرسند

● منادا کوه است بعد از حرف ندا آمده خطاب قرار گرفته در حالیکه جاندار نیست



نکته:

اما اگر منادا انسان نبود، ولی منظور شاعر همان انسان باشد، استعاره مصرحه می‌شود.



یاد از این مرغ گرفتار کنید ای مرغان

● منادا حیوان است ولی به عنوان انسان مورد خطاب قرار گرفته.

● ↵ مقاله پیش نیاز: تشخیص چیست