معرفی زبان گیلکی

[Gharibeh]

نمونه واژگان
ویرایش
شماری از واژه‌های گیلکی به دو گویش بی ٚ پیشی (شرقی)، بی ٚ پسی (غربی) با برابر فارسی و انگلیسی آن:

فارسیگویش بی ٚ پیشیگویش بی ٚ پسیانگلیسی
صورت / چهرهدیم dimدیم dimFace
زمانزمت zөmөt
زمات zөmātزمات zөmātTime
بالاجؤر jorجؤر jorUp
پایینجیر jirجیر jirDown
زیربۊن bun / بن bөnبۊن bun / بن bөnUnder
پدرپئر perپئر perFather
مادرمأر marمار mārmother
کودک / بچهزأی zay / زأک zakزأی zay / زأک zakBaby / Kid
پسرریکه rikeری rөy / رئک rekBoy
دخترلاکۊ lāku / کیجه kijөکؤر kor / لاکۊ lāku / کیلکا kilkāgirl / Daughter
پدر زنزۊ پئر zu perزن پئر zөn perFather in law
مادر زنزۊ مأر zu marزن مار zөn mārMother in law
خواهر زنزۊ خاخۊر zu xāxurزن خاخۊر zөn xāxurSister in law
برادر زنزۊ برار zu bөrārزن برار zөn bөrārBrother in law
برادر شوهرشۊ برار šu bөrārمرد ٚ برار mөrdө bөrārBrother in law
خواهر شوهرشۊ خاخؤر šu xāxorمرد ٚ خاخؤر mөrdө xāxorSister in law
مادر شوهرشۊ مأر šu marمرد ٚ مار mөrdө mārMother in law
پدر شوهرشۊ پئر šu perمرد ٚ پئر mөrdө perFather in law
بزرگپیلله pillөپیلله pillөGreat
لیز / سُرلیسک liskلیسک liskLubricious
ترد و شکنندهکرچ kөrcکرچ kөrcBrittle
آویزان کردن / آویختنوارگنئن vargөnenوارگانئن vārgānen / اۊرگادن urgādөn / وارگادن vārgādөnHangning
به دنبال کشیدنهأکشئن hakөšenفأکشئن fakөšenDrag
مکیدنفۊدۊشتن fuduštөnفۊدۊشتن fuduštөn / اۊدۊشتن uduštөnSucking
میل داشتنوأستن vastөnوأستن vastөnAppetite or Desire
ریختن مایعاتفۊگۊدن fugudөnفۊگۊدن fugudөn
فۊکۊدن fukudөnPouring of Liquids
درختدار dārدار dārTree
زنبورسیفتال siftālگرزک gөrzөkBee
سنجاقکتیتیل titil / تیتیلاس titilāsچیچیلاس cicilās / ککر kөkөrDragonfly
گاوگوْ gö
گا gāگاب gābCow
گربه / بچه گربهپیچأ pica / پیچأ کۊته pica kutөپیچأ pica / پیچأ کۊته pica kutөCat/Kitty
گردوآغوز āquzآغوز āquzNut
اردکبیلی bili / سیکا sikāبیلی biliduck
مرغ خانگیکرک kөrkکرک kөrkHen
گنجشکملجه mөljө/ چیچینی ciciniچیچینی cicini
چيشنک cišnekSparrow
مارمیلۊم milumلانتی lāntiSnake

 

[Gharibeh]

مردم گیلک زبان با گویش‌های مختلف سخن می‌گویند که ریشه در زبان‌های ایران باستان دارد. در بین گویش‌های مختلف زبان گیلکی از نظر فونتیک (بیان صوت و آوا) و صرف افعال اختلاف جزئی دیده می‌شود که ناشی از تحول تدریجی و ویژگی فرهنگی اقلیمی هر منطقه‌است. منوچهر ستوده گویش‌های زبان گیلکی رایج در گیلان را به بخش‌های زیر تقسیم کرده‌است:[۲۱][۲۲]

گویش بیه‌پیشی (گویش جلگه نشینان خاور سفیدرود): رودسر، اشکور پایین و بالا، لاهیجان، لنگرود، کنار فریضه و جز آن را شامل می‌شود.
گویش بیه‌پسی (گویش جلگه نشینان باختر سفیدرود): انزلی، صومعه‌سرا، فومن، رشت، چهار فریضه، گسکر، کسما، تولم، شفت، خمام، موازی، کهدم، لشت نشا را شامل می‌شود.
گالشی که زبان مردم کوهپایه گیلان است.
نادر جهانگیری درباره گونه‌های گیلکی این چنین گفته‌است:

گیلکی خود سه گونه عمده دارد.
الف. گونه گیلکی لاهیجان (بیه‌پیش) در منطقه‌ای محدود از شمال به دریای خزر، از جنوب به بلندی‌های سیاهکل، از غرب به آستانه و حسن‌کیاده تا مرزهای کوچصفهان و از شرق به لنگرود و رودسر و رامسر که به تدریج به گویش مازندرانی می‌آمیزد.
ب. گونه گیلکی رشت (بیه‌پس) که در رشت، خشکبیجار، بندر پهلوی [انزلی]، فومن و شفت، خمام به آن سخن می‌گویند.
ج. گونه گالشی گونه دیگری از گونه‌های گیلکی است که مردم نواحی کوهستانی گیلان و مناطق کوهستانی مازندران به آن سخن می‌گویند.[۲۳]

گویش الموتی تعیین جایگاه گویش الموتی نسبت به دیگر گویش‌های شمال غربی، کار دشواری است، به طوری که برخی آن را گونه‌ای از گیلکی[۲۴] و برخی آن را مازندرانی (طبری) و برخی دیگر نیز آن را تاتی می‌نامند.

به‌طور کلی شهرهای گیلک‌نشین و شهرهایی که در آن‌ها زبان گیلکی رایج است به شهر زیر می‌باشند:

رضوانشهر،[۲۵][۲۶] فومن،[۶][۲۲][۲۷] شفت،[۲۸] انزلی،[۲۹] صومعه‌سرا،[۳۰][۳۱] رودبار[۳۲][۳۳] و رشت[۳۴][۳۵] در باختر سپیدرود و آستانه،[۳۶] لاهیجان،[۳۷] دیلمان،[۳۸][۳۹] سیاهکل،[۳۸][۴۰][۴۱][۴۲] لنگرود،[۴۳] املش،[۴۴] رودسر[۲۲] و اشکورات[۴۵] در خاور سپیدرود و رامسر،[۴۶][۴۷][۴۸] کتالم و سادات‌شهر،[۴۹] شیرود،[۵۰][۵۱][۵۲] تنکابن[۵۰][۵۱][۵۳][۵۴][۵۵] و چالوس[۵۶][۵۷]در استان مازندران.

مردم شمال غربی گیلان، به زبانی دیگر از خانواده حاشیه دریای خزر که زبان تالشی باشد تکلم می‌کنند. گیلکی نزدیکی زیادی با زبان مازندرانی داشته و گویشوران این دو زبان تا حد نسبتاً زیادی می‌توانند سخنان هم دیگر را بفهمند. گیلکی تنها در ایران رواج دارد و شبکه استانی گیلان بخشی از برنامه‌های تلویزیونی خود را به این زبان اجرا می‌کند. گیلکی به عنوان زبان رسمی جلسات شورای شهرستان رشت تعیین شده‌است.[۵۸] باید توجه کرد که نه تنها بین گیلکی و مازندرانی تفاوت‌های زیادی وجود دارد بلکه هر یک از این دو گونه زبانی دارای لهجه‌های فراوانند.[۵۹] زبان گیلکی مشتمل بر سه گویش اصلی است، بیه‌پسی، بیه‌پیشی و گالشی که در کوهستان‌های جنوب گیلان و غرب مازندران رایج است. بیه‌پیش و بیه‌پس توسط رودخانه سپیدرود از هم جدا می‌گردند.[۶۰] با اینکه گیلکی دارای سه گویش اصلی است اما لهجه هر شهر گیلان تفاوت ناچیزی با بقیه شهرها دارد. برای زبان گیلکی چند لهجه یا زیرگویش تعیین شده‌است که عبارتند از: رشتی، رودباری، صومعه‌سرایی، لاهیجانی، لنگرودی، رودسری، بندرانزلی، خمامی (در خمام و خشکبیجار)، لشت نشائی و فومنی (در فومن و شفت).[۲۸] به گفته حسین وثوقی زبان گیلکی به دو گویش غربی و شرقی تقسیم می‌شود و مردم شهرهای رشت، انزلی، صومعه‌سرا، لشت نشا و کوچصفهان به گویش غربی و مردم شهرهای لاهیجان، لنگرود، رودسر و کلاچای به گویش شرقی صحبت می‌کنند.[۶۱] حسین وثوقی حد شرقی زبان گیلکی را تا کلاچای می‌داند.[۶۲] به اعتقاد عباس خائفی گویش رامسری یکی از گویش‌های موجود در زبان گیلکی در حاشیه دریای خزر است. هر چند این شهرستان در استان مازندران واقع شده‌است اما همانند شهرستان تنکابن به زبان گیلکی سخن می‌گویند و از آداب و رسوم گرایش یافته به استان گیلان برخوردارند.[۶۳] به گفته ایوب رسایی گیلکی شرقی شامل گویش‌های لاهیجان، رودسر، گالش و تنکابن می‌شود و گیلکی غربی شامل گویش‌های رشت، فومن و رودبار می‌شود.[۶۴] گیلکی در رامسر و تنکابن با زبان مازندرانی درمی‌آمیزد.[۶۵] بهرام فره وشی زبان‌شناس و متخصص زبان‌های ایرانی، گویش منطقه لاهیجان را گونه‌ای میانه مازندرانی و گیلکی می‌داند.[۶۶][۶۷] گاه گویش بینابین چابکسری-تنکابنی (رامسری-تنکابنی) که به مازنی-گیلکی (محدوده تنکابن تا چابکسر) معروف است هم به گروه زبان گیلکی اضافه می‌شوند.[۶۸] و گاه نیز گویش تنکابن به عنوان آخرین گویش از زبان مازندرانی در مطالعات زبانشناسی شناخته می‌شود.[۶۹][۷۰][۷۱] زبان گیلکی به دو گویش غربی (بیه‌پس) و شرقی (بیه‌پیش) تقسیم می‌شود و گاه دو گویش دیلمی-اشکوری و گویش بینابین چابکسری-تنکابنی (رامسری-تنکابنی) که به طبری-گیلکی (محدوده تنکابن تا چابکسر) معروف است هم به این فهرست اضافه می‌شوند.[۷۲]

 

[Gharibeh]

ادبیات گیلکی
ویرایش
مقالهٔ اصلی: ادبیات گیلکی
زبان‌های گیلکی و مازندرانی را می‌توان زبان دوم مذهب زیدی در سده‌های هشتم و نهم دانست از آن دوران کتب فراوانی بجای مانده که با توجه به آنها می‌توان این زبان را پس از فارسی با قدمت‌ترین زبان ایرانی دانست که نگارش ادبی تاریخی دارد. از کتب زیدی باقی مانده که به زبان‌های گیلکی و عربی نگاشته شده می‌توان به چند تفسیر زیدی قران مانند: تفسیرکتاب الله، تفسیرمغنیسا، تفسیرقرآن سورتچی، تفسیرقران نسخه اسکاتلند و همچنین کتابی درباره مذهب زیدی به نام الابانه به عربی و گیلکی توسط ابوجعفر محمد بن یعوب نگاشته شده همچنین کتبی مانند: اول مخشیه زیدی، دوم مخشیه زیدی، مقامات الحریری، الکفایه و چند کتاب دیگر به گیلکی نگاشته شده‌اند.[

 

[Gharibeh]

فهلویات
ویرایش
در میان اشعار گویندگان بعد از اسلام به آثاری برمی‌خوریم که به زبان گیلکی کنونی نزدیک است. فهلویات شامل اشعاری (دوبیتی) است به گویشهای غرب و مرکز و شمال ایران.[۷۳] مناطق فهله عبارت هستند از اصفهان و ری و همدان و ماه نهاوند و آذربایجان اما می‌توان از دیدگاه زبانشناسی گیلان را نیز شامل این مناطق دانست.[۷۴]

 

[Gharibeh]

هساشعر
ویرایش
مقالهٔ اصلی: هساشعر
هساشعر سبکی مدرن از شعر گیلکی و بعداً مازندرانی است که توسط شاعران گیلک از جمله محمد بشرا، رحیم چراغی و محمد فارسی از اوایل دهه هفتاد پایه‌ریزی شد. هساشعر موجز و کوتاه است و علی‌رغم مدرن بودن از لحاظ زبان و شیوه بیان، فضای آن عموماً طبیعت محض و به دور از فضای شهری است.
منبع: ویکی پدیا