معرفی زبان گیلکی

[Gharibeh]

زبان گیلکی (گیلٚکی زٚوان ɡilɵki zɵvān) از گروه زبان‌های ایرانی شاخه شمال غربی است که زبان مادری اکثر مردم استان گیلان و جوامع کوچک‌تری در استان‌های مجاور، از جمله استان‌های مازندران، استان قزوین و نیز در استان تهران است.[۳][۴] گیلکی از شرق با گویشوران مازندرانی و از غرب با گویشوران تالشی و از جنوب با گویشوران تاتی همجوار است و در درون محدوده خود دارای گونه‌هایی است.[۶]

گیلٚکی
گیلٚکی/gilⲑki

زبان بومی در
ایران، استان گیلان و جوامع کوچکتری در استانهای تهران، استان البرز، مازندران[۱][۲] واستان قزوین.[۳][۴][۵]
منطقه
جنوب غربی دریای خزر
شمار گویشوران
۳٫۳ میلیون (بدون تاریخ)
تبار
هندواروپایی
هندوایرانی
ایرانی
ایرانی غربی
شمال غربی
زبان‌های حاشیه دریای خزر
گیلٚکی
سامانه نوشتاری
الفبای عربی
الفبای گیلکی
الفبای لاتین
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹
glk
زبان‌شناسی
58-AAC-eb
منبع: ویکی پدیا

 

[Gharibeh]

زبان گیلکی از گروه زبان‌های شمال غربی ایرانی و در مجموع زبان‌های حاشیه دریای خزر است.[۷] علاوه بر گیلکی این خانواده شامل زبان‌های تالشی، مازندرانی و تاتی است.[۷] به‌باور زبان‌شناسان گیلکی زبان خواهر مازندرانی می‌باشد و نزدیکترین زبان از نظر دستوری به این زبان است.[۸] از دیدگاه تاریخی این زبان‌ها به زبان پارتی (اشکانی) وابستگی دارند.[۷] گیلکی با دیگر زبان‌های ایرانی شمال غربی نزدیکی دارد.[۹]

 

[Gharibeh]

دستور زبان
ویرایش
در این زبان چهارده نوع زمان دستوری وجود دارد. ماضی: ساده، استمراری، مستمر، نقلی، التزامی، بعید، ابعد، ابعد دستوری و کامل. مضارع: ساده، مستمر، التزامی، مستقبل و کامل. بنابر نظر دونالد استیلو در دانشنامه ایرانیکا، بیشترین تفاوت‌ها در گرامر بین گویش‌های غربی و شرقی در افعال است[۱۰] و از لحاظ علم صرف (تکواژشناسی) تاریخی بیشترین ویژگی‌های قابل‌توجه، پسوندهای سازنده زمان فعل در گویش شرقی گیلکی است. سازنده فعل زمان حال حاضر که ریشه در زبان‌های هندواروپایی دارد، گیلکی شرقی را با زبان مازندرانی و گویش‌های سمنان (شهمیرزادی و سنگسری و افتری و سرخه‌ای و لاسگردی و نه خود گویش سمنانی) و تاتی شمالی و زازاکی متحد می‌کند. سازنده زمان فعل گذشته شرطی که در گویش گورانی شمال کرمانشاه و منطقه موصل دیده شده و گذشته تابعی در بلوچی، پسوند هست برای ریشه گذشته و در جمله‌های شرطی در هر سه گویش مورد استفاده قرار می‌گیرد. در هر دوی این ویژگی‌ها گویش غربی گیلکی بیشتر به گویش‌های همسایه غربی و جنوبی خود شبیه است از آنجا که افعال زمان حاضر و افعال بی‌قاعده به همین شکل در تالشی جنوبی و کلوری و رودباری شکل گرفته‌اند.[۱۱]

 

[Gharibeh]

پیشینه
ویرایش
گیلکی از گروه زبان‌های شمال غربی ایرانی است. گروه زبان‌های حاشیه دریای خزر در خانواده زبان‌های ایرانی شامل زبان‌های تالشی، مازندرانی، گیلکی و تاتی است. در خانواده زبان‌های غربی ایرانی زبان‌های دیگری مانند کردی و لری و زبان بلوچی و زبان‌های مرکزی (راجی و گلپایگانی و زبان‌های ایران مرکزی و زبان زردشتیان یزد)[۱۲] و همچنین زبان سیوندی می‌باشند.

 

[Gharibeh]

الفبا
الفبای گیلکی دارای ۳۹ حرف است که مجموعه‌ای از تلفیق و آمیزش آنچه پاینده لنگرودی در کتاب فرهنگ گیل و دیلم خود آورد[۱۳] و بعد از آن، تأثیر بسیار زیادی که مجله گیله‌وا بر آثار مکتوب گیلکی گذاشت و در نهایت خط پیشنهادی گیلکی که به صورت منسجم و کامل اولین بار در سایت ورگ منتشر شد.[۱۴] سامانه نوشتاری این خط همچون کردی و فارسی و… به خط عربی است. همچنین در بعضی از سایت‌های اینترنتی از الفبایی بر پایه الفبای لاتین استفاده می‌شود؛ که به شرح زیر است:

Aa-Āā-Bb-Cc-Dd-Ee-Ⲑⲑ,(Əə)-Ff-Gg-Hh-,İi-Jj-Kk-Ll-Mm-Nn-Oo-Öö-Pp-Qq-Rr-Ss-Šš,(Şş)-Tt-Uu-Üü-Vv-Xx-Yy-Zz-Žž

گفتنی است که در بعضی از مواقع از حرف Ww نیز استفاده می‌شود. همچنین دو حرف Šš و Ⲑⲑ شکل دیگری دارند که مرسوم است- Şş و Əə.

 

[Gharibeh]

خطر نابودی
ویرایش
بررسی‌هایی نشان می‌دهد زبان گیلکی در خطر است و پدران و مادران گیلک‌زبان به‌ویژه در شهرهای گیلک‌نشین اصرار دارند فرزندانشان فارسی صحبت کنند. این عامل، با کاهش دانسته‌های واژگان گیلک زبان‌ها، از یک سو باعث اختلال در فرایند زایش واژگانی و دستوری گیلکی می‌شود و از سوی دیگر با تشدید دو زبانه شدن گیلکی و استفاده اجباری گیلک‌ها از واژگان فارسی در گفتگوهایشان، فرایند مرگ تدریجی زبان مادری گیلک‌ها را شتاب می‌دهد.[۱۵]

به ادعای بعضی منابع بی‌اعتنایی آموزش و پروش گیلان به زبان گیلکی و خالی بودن جای این زبان فراگیر گیلان، در فرایند آموزشی دانشگاه‌ها هم در این امر نقش‌آفرینی می‌کند، البته عنادی هم با گیلکی صحبت نمودن مشاهده نشده‌است.[۱۶][۱۷]

با توجه به روند تغییر زبان و لهجه در شهرستان‌های گیلان از جمله رشت، دو نسل آینده دیگر قادر به تکلم زبان گیلکی نیستند.[۱۸]

گفته شده‌است که بنابر اعلام مؤسسه مکس پلانک، زبان گیلکی دومین زبان ایرانی در معرض خطر است.[۱۹]

 

[Gharibeh]

آواشناسی زبان گیلکی
ویرایش
واکه‌های زبان گیلکی
ویرایش
زبان گیلکی شامل ۱۱ واکه به شکل زیر می‌باشد.[۲۰]

ردیفگیلکیفارسیآوانگاریمثالتوضیحات
۱أاَ/æ/أحمد، زأی-
۲ئ (ائ)اِ/e/ائره-
۳ؤ (اؤ)اُ/o/اؤره، دامؤن-
۴ی (ای)ای/i:/ایران، ولی-
۵ۊ (اۊ)او/u:/پۊرد-
۶آآ/ɑ:/آسمؤن، گیلان-
۷ˇ (ٚ)-/ə/سۊرخˇ گۊل، رٚشتمصوتی بین زیر و زبر (فتحه و کسره)
۸ۋ-تۋلدر زبان فرانسه به شکل (u)
۹ئؤ-/œ/دئؤ (دوق به لهجه گسکری)این آوا در زبان لری و هم‌چنین ترکی هم وجود دارد.
۱۰یأ--تیأل (نیلوفر وحشی به لهجه گسکری)پساوا - در ترکی هم موجود است.
۱۱أؤ-/æo/چأؤدن، أؤؤمیانپیش - آوایی که اول به صورت فتحه تلفظ می‌شود و بدون مکث ل*ب‌ها غنچه شده و ضمه را ادا می‌کند.

 

[Gharibeh]

همخوان‌های زبان گیلکی
ویرایش
همخوان‌های زبان گیلکی با فارسی یکی است با این‌حال از نظر واج‌شناسی تفاوت‌هایی دارند اگرچه تفاوت در حدی نیست که در صورت استفاده از آن‌ها در زبان مقابل معانی واژگان تغییر یابد با این وجود برخی همخوان‌ها مانند آوای "k", "g" و "q" در این زبان از نظر مکان و نحوه تولید متفاوت از فارسی ادا می‌شود.

همخوان‌های زبان گیلکی
لبیلثویپسالثوینرمکامیچاکنایی
بیواک انسدادیptt͡ʃkʔ
واکدار انسدادیbdd͡ʒɡ
بی‌واک سایشیfsʃxh
واک‌دار سایشیvzʒɣ
خیشومیmn
روان‌هاl, ɾ
غلت‌هاj

 

[Gharibeh]

واژه‌شناسی زبان گیلکی
ویرایش
واژگان زبان گیلکی از ریشه ایرانی هستند و با سایر زبان‌های ایرانی در این زمینه مشابهت دارد. همبستگی واژگانی میان گیلکی و سایر زبان‌های شمال غربی ایران به‌ویژه مازندرانی، تالشی، کردی و زبان بلوچی بیشتر است. با این وجود واژه‌های دخیل فارسی و اصطلاحات روزمره فارسی در این زبان کاملاً مشخص است. در زبان گیلکی مانند فارسی تحلیلی اما اسم‌ها صرف می‌شوند. زبان گیلکی از هشت حالت صرفی اسم در ایرانی باستان سه حالت نهادی، اضافی و مفعولی را نگه داشته‌است. هرچند که ستاک و ماده اصلی اسم همان حالت نهادی آن است و پایانه صرفی، آن‌گونه که در ایرانی باستان بوده در این زبان باقی نمانده‌است. همچنین این زبان فاقد تثنیه و جنس دستوری است. پسوند جمع‌ساز اسم در زبان گیلکی أن (an) و ؤن (on) است. در نوشتارهای رسمی این پسوند، ان (ān) می‌باشد.

 

[Gharibeh]

واژه‌شناسی زبان گیلکی
ویرایش
واژگان زبان گیلکی از ریشه ایرانی هستند و با سایر زبان‌های ایرانی در این زمینه مشابهت دارد. همبستگی واژگانی میان گیلکی و سایر زبان‌های شمال غربی ایران به‌ویژه مازندرانی، تالشی، کردی و زبان بلوچی بیشتر است. با این وجود واژه‌های دخیل فارسی و اصطلاحات روزمره فارسی در این زبان کاملاً مشخص است. در زبان گیلکی مانند فارسی تحلیلی اما اسم‌ها صرف می‌شوند. زبان گیلکی از هشت حالت صرفی اسم در ایرانی باستان سه حالت نهادی، اضافی و مفعولی را نگه داشته‌است. هرچند که ستاک و ماده اصلی اسم همان حالت نهادی آن است و پایانه صرفی، آن‌گونه که در ایرانی باستان بوده در این زبان باقی نمانده‌است. همچنین این زبان فاقد تثنیه و جنس دستوری است. پسوند جمع‌ساز اسم در زبان گیلکی أن (an) و ؤن (on) است. در نوشتارهای رسمی این پسوند، ان (ān) می‌باشد.

صرف اسم در زبان گیلکی:
صرف حالات واژه (پئر per) به‌معنی پدر

مفردجمع
نهادیپئرپئران، پئرؤن
مفعولیپئر'، پئرأپئران'، پئرانأ، پئرؤن'، پئرؤنأ
اضافیپئر ٚپئران ٚ، پئرؤن ٚ