هنر هنر شعر چیست؟

[ARNICA]

هنر و ادبیات ،برای خدمت به انسان و پاسخگویی به بخشی از نیازهای روحی او پدیدار شده و همراه با دگردیسی زندگی ، دچار تحول شده اند . نخستین دست نوشته های آدمی ، نقاشی را به ذهن متبادر می کند و اولین زمزمه های او ، یادآور شعر و ادبیات است ، از همین رو می توان نتیجه گرفت که پیوند این دو ، پیشینه ای به دیرینگی تاریخ بشر دارد .

 

[ARNICA]

پیوستگی درونی و ذاتی هنر و ادبیات در پاره ای موارد ، به قدری زیاد است که نمی توان این دو را از هم تفکیک کرد . اولین نکته ای که در این تحقیق باید به آن توجه کرد ، جامعیت این دو واژه در گذشته است و فضای حاکم بر ادبیات و هنر ، برخاسته از این نوع نگرش است . ادبیات (literature) در معنای عام و سنتی خود ، به اندازه ای گسترده و دراز دامن است که هر نوع نوشته را در بر می گیرد و شامل تمام دانش هایی است که در قالب ادبیات جلوه یافته اند ؛ ولی در معنای خاص و امروزی خود « به آثاری در گونه های (Genres) بر جستۀ ادبی یعنی حماسه ،درام ، غزل ،رمان ، داستان کوتاه و قصیده اطلاق می شود » (Cuddon,1984:365)

 

[ARNICA]

هنر نیز در گذشته ، مفهوم سنتی ای داشت که شامل تمام دستاوردهای فکری و عملی انسان بود و در دایرۀ محدود واژه art قرار نمی گرفت بلکه تمام کمالات و فضایل بشری را شامل می شد . ریشۀ این واژه را سانسکریت می دانند که از ترکیب کلمۀ « سو» (نیک ) و « نر» ( مرد یا زن ) شکل گرفته و در زبان اوستایی حرف (س) به (ه) تبدیل شده و « هونر» در فارسی میانه به صورت « هنر» در آمده است . گروهی دیگر این کلمه را شکل گرفته از « هو» ( خوب) و « نر» (مرد) می دانند .

 

[ARNICA]

کادول (Caudwell) هنر را واکنش هوشیارانه و ژرف انسان نسبت به جهان می داند (تامسون، ۲۵۳۶ :۶۶ ) که مطابق آن ، انسان می کوشد تا جهان را با خلاقیت خود بازآفرینی کند . شاید یکی از جامع ترین تعاریف هنر که هنرهای امروزی را در خود جای می دهد ، عقیدۀ ورون (لاتین) ( ۸۵ – ۱۸۲۵ ) باشد که « هنر تجلی احساس (emotion) است که از خارج ، به وسیلۀ ترکیب خط ها ، شکل ها ،رنگ ها و یا از راه توالی اشارات و حرکات ، صداها یا الفاظ که تابع اوزان معینی هستند ، انتقال می یابد » ( تولستوی ، ۱۳۴۵ : ۶ -۴۵)

 

[ARNICA]

پاسخ به این سوال که ادبیات ، گونه ای از هنر است یا هنر شاخه ای از ادبیات ، ارتباط مستقیمی به نگرش ما دارد که هنر و ادبیات را در مفهوم عام یا خاص خود در نظر بگیریم و یکی از آن دو را زیر شاخۀ دیگری قرار دهیم اما در هر حال ، باید گوشه چشمی به سخن یاکوب برونوفسکی (Jacob Bronowski) داشته باشیم که این دو « در یکدیگر سهیم اند و این مهم تراز تفاوت های مضامینی واقعی است که از یکدیگر جداشان می کند » (طلا مینایی ،۲۵۳۶ :۹)

 

[ARNICA]

نظامی از جمله شاعرانی است که از گونه ای مختلف هنر در اشعار خود بهره برده و به آن ها پرداخته است . او به گونه ای در باب هنرهای مختلف سخن می گوید که گویی خود همۀ آن ها را تجربه کرده است . کاربرد واژه ها و اصطلاحات هنری در ادب فارسی ، پیشینه ای دیرین دارد اما هنر نظامی در به کارگیری شخصیت های هنری در اشعار است . اگر چه این شخصیت ها ، ساختۀ نظامی نیست و در اثار پیش از او نیز می توان ردپایی از آن ها به دست آورد ، اما باید پذیرفت که این شخصیت ها در منظومه های نظامی ، رنگ و بوی دیگری می یابند و به نوعی ، دست پروردۀ نظامی محسوب می شوند که از بافت کلی داستان جدا نیستند .

 

[ARNICA]

هنر در آثارنظامی ، « به معنای بسیاری از قبیل حسن و شجاعت و حرفه و پیشه و فنون رزمی و سخنوری و شاعری و پیکرتراشی و نوازندگی و تقوی و حتی هر عمل به ظاهر بد ، که منتهی به خیری باشد ، به کار برده شده » (فرشبافیان صادقی ، ۱۳۷۲ : ۱۰۴ ) و با این توصیف روشن می شود که در اشعار نظامی ، هم نگاه جامع و سنتی به هنر دیده می شود و هم نگرش خاص به آن درونمایۀ این تحقیق ، هنر به معنای خاص را در برمی گیرد اما در ابتدا بایسته است ، نگاه کلی نظامی به هنر را بررسی کنیم :

خلاقیت هنری و آفرینش دوبارۀ طبیعت ، یکی از سنجه های تمیز بین انسان هاست و نظامی نیز آن را معیار برتری انسان ها بر یکدیگر می شمارد :

نجوید کسی بر کسی برتری ز هر پایگاهی که والا بود

مگر از طریق هنر پروری هنرمند را پایه بالا بود

 

[ARNICA]

او اعتقاد دارد که هنر لطیفه ای است که آن را نمی توان در پس پرده ای نهفت چرا که خود را در وجود آدمی پدیدار می کند :

هنر تابد از مردم گوهری چو نور از مه و تابش از مشتری

(همان : ۳۸)

نظامی خود هنرمند است و شاید به همین دلیل ، سخنانی مطرح می کند که امروزه هم مصداق دارند . او به صراحت به ارتباط بالندگی هنر در وجود هنرمند و میزان اقبال مردم اشاره دارد ؛ همانگونه که پسند مردم ، هنر را پرورده می کند ، هنر بدون نواخت جامعه ، فرجامی جز تباهی نخواهد داشت :

گر هنری در تن مردم بود چون نپسندی هنری گم بود

گر بژسندیش دگرسان شود چشمۀ آن آب دو چندان شود

مردم پروره به جان پرورند گر هنری در طرفی بنگرند

(نظامی ،۱۳۸۴ :۴۲۵)

 

[ARNICA]

از طرف دیگر ، تشخیص و تمییز هنر و اهل هنر را ، در گرو تجربه و تحقیق می داند که این توان در وجود همه کس یافت نمی شود :

قدر اهل هنر کسی داند آنکه عیب از هنر نداند باز

کاو هنرنامه ها بسی خواند زو هنرمند کی پذیرد ساز

(نظامی ،۱۳۴۴:۲۰)

باور داشت نظامی این است که هنر در سرشت همه وجود دارد اما شرط دیدن هنر ، داشتن دیدۀ هنربین است :

در همه چیزی هنر و عیب هست عیب مبین تا هنر آری به دست

(نظامی ، ۱۳۸۴ : ۳۶۷)

نکتۀ آخر این که ، از دیر باز ، بی هنران در قاعدۀ هرم جامعه و در اکثریت بوده اند و عرصه را بر هنرمندان که رأس این هرم را تشکیل می دهند تنگ میدان می کرده اند و نظامی هم به مانند بسیاری از اهل فضل ، از جفای آن ها که با دست بازی نااهلانه به سوی هنر ، آن را از شأن و شکوه حقیقی به سقوط رهنمون می شوند ، شکوه دارد :

خاک زمین جز به هنر پاک نیست وین هنر امروز در این خاک نیست

گر هنری سر ز میان بر زند بی هنری دست بدان در زند

کار هنرمند به جان آورند تا هنرش را به زبان آورند

(همان :۴۲۹)

 

[ARNICA]

هنر به معنای خاص از دیدگاه نظامی​

شاید بتوان گفت نمایی از هنر آنچه در گذشته خنیانگری نامیده می شد ، در آثار نظامی جلوه نموده است ؛ چه خنیاگری « شامل موسیقی ، آواز ، شعر ،داستان سرایی و رقص می باشد که در ارتباط با امور بزمی ، رزمی ، درمانی ، دینی و ماوراءالطبیعه ، تولد ، عروسی ، عزاداری ، جشن های سالیانه و دیگر مراسم انجام می گیرد ». ( امان اللهی ، ۱۳۸۷ : ۱۵ ) :

نشسته به رامش زهر کشوری غریب اوستادی و رامشگری

نواساز خنیانگران شگرف به قانون اوزان برآورده حرف

بریشم نوازان سعدی سرود به گردون برآورده آواز رود

سرایندگان ره ژهلوی ز بس نغمه داده نوا را نوای

همان ژای کوبان کشمیر زاد معلق زن از رقص چون دیو باد

ز یونانیان ارغنون زن بسی که برند هوش از دل هر کسی

(نظامی ، [بی تا] ۲ : ۵- ۲۸۴)

افزون بر آن ، رگه هایی از برخی هنرها که هگل در « نظام هنرها » از آن ها نام می برد ، که رسالت آشکار کردن توان های نهان روح را بر عهده گرفتند و آن را به شکل های متفاوتی به انجام رساندند ( احمدی ، ۱۳۷۴ : ۱۰۶ ) در آثار نظامی یافت می شود که ما به تفکیک موسیقی ، نقاشی ، معماری ، شعر و آواز و خوشنویسی را بررسی کرده ایم .