تاریخ سلسله‌ی پادشاهی چند طایفه

[آیدا؛]

7. سلجوقیان (429-590 ه.ق./ 1037-1193م.)

سلجوقیان طایفه ای از ترکمانان غُز و خزر بودند که در روزگار سامانیان از دشت «قِبچاق» به نواحی «خوارزم» و سواحل «دریای خزر»، بالای «رود سیحون» آمدند و در آنجا به گلّه داری پرداختند. آنان در پی یافتن چراگاه های خرّم در «فرارود» (ماوراءالنّهر) به جنگ و گریز مشغول بودند تا سرانجام سلطان مسعود غزنوی را در جنگی بین «مَرو» و «سرَخس» شکست دادند و به ایران سرازیر شدند.
سلجوقیان به نام نیای خود، سلجوق بن دُقاق خوانده شده اند. طُغرُل اوّل، نخستین پادشاه ایشان بود که پس از شکست دادن مسعود غزنوی، در سال 429 ه.ق./ 1037 م. در «نیشابور» بر تخت نشست. از آن پس، تیره های مختلف سلجوقی تا سال 700 ه.ق./ 1300م. یعنی مقارن قدرت گرفتن ترکان عثمانی بر «آسیای غربی» حکومت کردند. قدرت مرکزی سلجوقیان که از آغاز تا سال 498 ه.ق./ 1104 م. ادامه داشت، در این سال بر اثر کشمکش های داخلی از هم پاشید. سلجوقیان تا سال 590 ه.ق./ 1193 م. در ایران حکومت راندند. علاءالدّین تَکِش خوارزم شاه در جنگی طُغرُل سوم سلجوقی را کشت و قلمروی او را به قلمروی خوارزم شاهان پیوست.

 

[آیدا؛]

. خوارزمشاهیان (490-628 ه.ق./ 1096-1230 م.)

سرزمین «خوارزم» که در شرق «دریاچه خزر» و جنوب «رودخانه جیحون» قرار دارد، پیش از اسلام، کمابیش منطقه ای مستقل بود و فرمانروایان آن خوارزم شاه نامیده می شدند. بعد از اسلام سه سلسله در آنجا فرمانروایی کردند. دو سلسله نخست، آل عراق و مأمونیان، ایرانی نژاد و مردمی با فرهنگ بودند که دربارشان کانون دانشمندان و متفکران بزرگ روزگار بود. ابن سینا، ابوریحان بیرونی و بسیاری دیگر از بزرگان دانش و اندیشه و ادب، دوران آرامش خود را در آنجا گذراندند.
در سال 490 ه.ق./ 1096 م. یکی از غلامان ترک به نام انوشتَکین غَرچه، که در خدمت ملکشاه سلجوقی به رتبه طشت داری رسیده بود، به حکومت خوارزم منصوب شد و خوارزم شاه لقب گرفت. فرزندان او تا سال 628 ه.ق./ 1230 م. حکومت کردند. در زمان قطب الدّین محمّد، ملقّب به علاءالدین که پادشاهی مقتدر، امّا مغرور و ضعیف نفس بود، مغولان به «ایران» حمله آوردند و با آنکه پسر او، سلطان جلال الدین مَنْکِبِرنی، با رشادت بسیار در برابر مغولان ایستادگی کرد؛ اما با کشته شدنش سلسله خوارزمشاهیان برافتاد.
خوارزمشاهیان با غلبه بر حکومت های محلی سلجوقیان، سرزمینی وسیع را به اطاعت درآوردند و در نتیجه قدرت بسیار، آماج کینه خلفای عباسی، به خصوص الناصرالدّین الله شدند. در حمله مغول، این خلیفه مهم ترین محرّک چنگیز برای برانداختن خوارزمشاهیان بوده است.

 

[آیدا؛]

. ایلخانان مغول (656-756 ه.ق./ 1258-1355 م.)

پس از مرگ چنگیزخان مغول، سرزمین هایی که به تصرّف وی درآمده بود، بین بستگانش تقسیم شد. پهنه ایران به هُلاکوخان رسید و او سلسله پادشاهی ایلخانان مغول یا خانان محلّی را تشکیل داد که حدود صد سال در ایران ادامه داشت.
هُلاکوخان در آغاز ورود به ایران، در سال 653 ه.ق./ 1254 م. درصدد برانداختن اسماعیلیان برآمد که بیشترین مزاحمت را برای گماشتگان وی فراهم آورده بودند.
پس از برافتادن اسماعیلیه، هُلاکوخان رهسپار «بغداد» شد. سپاهیان سی و هفتمین خلیفه عباسی که مردی ضعیف و بی اراده بود و اطرافیانی فا*سد و ناشایست داشت، به یک حمله از هم متلاشی شدند و بغداد به تصرف مغولان درآمد. به دستور هُلاکو، خلیفه و پسرانش و نزدیک به سه هزار تن از بزرگان و اعیان دستگاه خلافت را کشتند. شهر نیز تاراج و ویران گردید. گفته اند که کشتن خلیفه و برانداختن خلافت اسلامی بیش از همه بر اثر توصیه های خواجه نصیرالدّین طوسی، وزیر هُلاکوخان و مؤیدالدّین محمد بن عَلقَمی، وزیر خلیفه بغداد صورت گرفت که هر دو از شیعیان علوی بودند و از خلافت بنی عبّاس نفرت داشتند.
دوران تسلط مغول یکی از دشوارترین روزگارانی است که تاریخ مردم ایران به یاد دارد. کشتار و ویرانی و غارتی که در زمان چنگیزخان آغاز شده بود، مدت ها ادامه یافت. مغولان با آنکه بر اثر تربیت وزیران بزرگ ایرانی خود خوی خشن بیابان گردی را ترک گفتند؛ اما فرمانروایانی حریص، دهن بین و بی محابا بودند و بیشتر وزیران خود را به طمع تصاحب اموالشان کشتند.

 

[آیدا؛]

نویسنده: اسماعیل شفیعی سروستانی